روش تشخیص فرش دستباف از ماشینی

فرش‌ها از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین ارکان دکوراسیون داخلی به شمار می‌روند و از محبوبیت ویژه‌ای برخوردارند. با پیشرفت علوم و تکنولوژی‌های مختلف امروزه انواع مختلفی از فرش‌های دستباف و ماشینی در دسترس هستند و افراد با هر سلیقه و بودجه‌ای می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند. امروزه فرش‌های دستباف و ماشینی به گونه‌ای تولید می‌شوند که شباهت بسیار زیادی دارند و تشخیص تفاوت‌های آن‌ها می‌تواند کار سختی برای افراد عادی باشد و حتی افراد متخصص نیز گاها در این زمینه دچار چالش می‌شوند. در ادامه مطلب به بررسی نحوه تشخیص فرش دستباف از ماشینی پرداخته خواهد شد.

تفاوت‌های فرش دستباف و ماشینی

همان‌طور که گفته شد فرش‌ها خصوصاً در ایران از محبوبیت بالایی برخوردار بوده و ریشه در تاریخ و فرهنگ کشور دارند. امروزه همه مردم از فرش‌ها برای تزیین دکوراسیون داخلی منزل خود استفاده می‌کنند و از آنجایی که فرش‌ها از تنوع بالایی از نظر نحوه بافت، جنس الیاف، تعداد شانه و تراکم، طرح و رنگ، ابعاد و اندازه و … برخوردارند لازم است که فرد با اطلاعات کامل اقدام به خرید نماید. هرکدام از فرش‌های ماشینی و دستباف از ویژگی‌ها و مزیت‌های متعددی برخوردارند اما از آنجایی که امروزه فرش‌های ماشینی شباهت بالایی به فرش‌های دستباف دارند شناخته و تشخیص تفاوت‌های آن‌ها می‌تواند برای افراد عادی سخت باشد. به صورت کلی برای تشخیص فرش دستباف از ماشینی باید به موارد زیر توجه داشت:

توجه به نمای ظاهری فرش

می‌توان گفت اولین و مهم‌ترین تفاوت فرش ماشینی و دستباف در ظاهر آن‌ها است که می‌تواند شامل طرح، رنگ، ابعاد و … باشد. از آنجایی که در تولید فرش‌های ماشینی بیشتری از مواد و الیافی همچون پلی‌استر، اکریلیک، ابریشم مصنوعی، نایلون و … استفاده می‌شود، این فرش‌ها شفافیت و براقیت بیشتری داشته و نور را بیشتر منعکس می‌کنند اما در فرش‌های دستباف معمولاً از موادی طبیعی همچون روناس، اسپرک، پوست پیاز، نیل و … برای رنگ‌آمیزی الیاف استفاده می‌شود و این مواد انعکاس نور کمتری دارند. همچنین فرش‌های دستباف از نظر ابعاد و اندازه محدودتر هستند و معمولاً در اندازه‌های کوچک بافته می‌شوند و از آنجایی که توسط بافنده‌ها بافته می‌شوند ممکن است خطاهای جزئی و ریزی در سایزبندی آن‌ها وجود داشته باشد. چون فرش‌های ماشینی توسط تجهیزات صنعتی بافته می‌شوند اندازه‌های آن‌ها کاملاً دقیق است و خطاهای انسانی در آن‌ها مشاهده نمی‌شود.

توجه به الیاف فرش

افراد متخصص و ماهری که در حوزه فرش فعالیت دارند در زمان خرید فرش‌ها به صورت کامل بر روی سطح فرش و الیاف آن دست می‌کشند تا جنس الیاف را تشخیص بدهند. در حقیقت در بافت فرش‌های دستباف از الیاف طبیعی مانند نخ، پشم، ابریشم، پنبه و … استفاده می‌شود و با توجه به آنکه توسط بافنده‌ها بافته می‌شوند ممکن است در سطح فرش ناهمواری‌هایی وجود داشته باشد بنابراین با دست کشیدن بر روی الیاف می‌توان به جنس آن و نحوه بافت پی برد. فرش‌های ماشینی از الیاف‌های مصنوعی بافته می‌شوند و از آنجایی که توسط دستگاه‌های اتوماتیک بافته می‌شوند کاملاً یکدست و صاف بوده و هیچ‌گونه ناهمواری در سطح آن‌ها مشاهده نمی‌شود. در اصل نوع الیاف فرش‌ها می‌توانند حتی در تعیین قیمت قالیشویی موثر باشند چرا که نحوه شستشوی هرکدام از آن‌ها می‌تواند متفاوت بوده و شرایط خاص خود را داشته باشد.

بررسی پشت فرش

یکی دیگر از راهکارهای تشخیص فرش دستباف از ماشینی توجه به پشت فرش است چرا که گره‌های فرش‌های ماشینی و دستباف می‌توانند از نظر شکل و ظاهر متفاوت باشند. زمانی که گره‌های فرش توسط نیروهای انسانی بافته می‌شوند می‌توانند از اندازه، نظم، یکنواختی و حتی سفت و شل بودن متفاوت باشند و همین امر باعث می‌شود که سطح پشتی فرش‌های دستباف کمی نامنظم و نامتقارن باشد در حالی که گره‌های فرش‌های ماشینی توسط دستگاه بافته می‌شود و می‌توانند از نظر اندازه، نظم و یکپارچگی کاملاً یکسان باشند. البته باید توجه داشت که اگر گره‌های فرش دستباف نظم خود را بیش از اندازه از دست بدهند یک عیب و ایراد اساسی به شمار می‌رود. استفاده از گره‌های تقلبی توسط تعدادی از بافندگان می‌تواند کیفیت فرش‌های دستباف را کاهش بدهد و لازم است که این موارد کاملاً بررسی شوند.

توجه به ریشه فرش

از دیگر روش‌های تشخیص فرش دستباف از ماشینی می‌توان به بررسی ریشه فرش‌ها اشاره داشت. در حقیقت این راهکار بسیار ساده است و حتی افراد عادی نیز می‌توانند از آن برای تشخیص فرش استفاده کنند. یکی از مهم‌ترین دلایل ماندگاری و کیفیت بالای فرش‌های دستباف یکپارچگی ریشه‌های فرش با ساختار آن است چرا که ریشه فرش در امتداد نخ‌های تار فرش می‌باشد و به فونداسیون اصلی فرش متصل است. ریشه فرش‌های ماشینی از ساختار و فونداسیون اصلی فرش جدا بوده و بعد از اتمام بافت فرش به آن دوخته می‌شوند.

در فرش‌های دستباف، ریشه‌ها به‌صورت عمودی و یکپارچه در بافت فرش قرار می‌گیرند و بافت فرش کاملاً همگن و یکنواخت خواهد بود که همین امر موجب ایجاد بافتی نرم و منعطف می‌کند در حالی که در فرش ماشینی، ریشه‌ها به‌صورت افقی و متناوب در بافت قرار گرفته و باعث ایجاد بافتی سفت‌وسخت در فرش می‌شود.

توجه به پود و لبه‌های فرش

لبه‌های فرش‌های ماشینی و دستباف را با نام پود می‌شناسند. پود فرش‌های دستباف معمولاً از جنس پنبه بوده و به صورت افقی در بافت فرش قرار می‌گیرند و وظیفه دارند که چله های فرش را در کنار یکدیگر نگه دارند. در حقیقت پود فرش‌های دستباف می‌توانند نشانه اصالت و هویت آن باشند و با توجه به ناحیه بافت می‌توانند از رنگ‌های مختلفی باشند و با توجه به آنکه توسط دست کوک می‌خورند ممکن است ناهماهنگی‌هایی در آن‌ها مشاهده شود.

پود در فرش‌های ماشینی توسط دستگاه دور دوزی می‌شود و ساختاری کاملاً هماهنگ و منظم دارد و همین امر باعث می‌شود به راحتی متوجه شد که فرش ماشینی است. همچنین پود در فرش‌های ماشینی به دلیل نوع الیاف دارای پرز بیشتری است اما در فرش‌های دستباف پرز و گره کمتری دارد. یکی دیگر از نکاتی که باید به آن توجه داشت این است که در فرش‌های دستباف، پود ارتباط بیشتری با ریشه‌های پشمی دارد و به همین دلیل فرش از بافت نرم‌تر و یکنواختی بیشتری برخوردار است در حالی که در فرش‌های ماشینی پود بیشتر با ریشه‌های نخی در تعامل است و همین موجب ایجاد بافتی سفت و سخت شده است.

توجه به طرح و نقش فرش

توجه به طراحی و نقشه فرش نیز می‌توانند یک راهکار مناسب برای تشخیص فرش دستباف از ماشینی باشد هر چند که نیازمند داشتن اطلاعات و مهارت بالایی است. به صورت کلی در تولید فرش‌های دستباف از طرح‌ها و الگوهایی استفاده می‌شود که برگرفته از طبیعت و ناحیه بافت فرش است اما چنین طرح‌هایی در فرش‌های ماشینی کمتر مشاهده می‌شود. طرح و نقش فرش‌های ماشینی دارای الگوها و اندازه‌های بسیار دقیق و متقارن هستند در حالی که این طرح و نقش‌ها در فرش‌های دستباف می‌توانند ناهماهنگی‌های ریزی داشته باشند و حتی ممکن است طرح و نقشه فرش دچار نقص باشد. البته امروزه فرش‌های ماشینی متعددی تولید می‌شوند که شباهت بالایی به فرش‌های دستباف دارند و تشخیص آن‌ها می‌تواند کار سختی باشد. طرح و نقش‌های به کار رفته در فرش‌های دستباف در مقایسه با طرح و نقش فرش‌های ماشینی محدودتر هستند چرا که برگرفته از ذهن بافنده و الگوهای طبیعت است اما طرح و نقش فرش‌های ماشینی معمولاً توسط کامپیوتر و هوش مصنوعی اجرا می‌شوند و می‌توانند تنوع بسیار زیادی داشته باشند.

توجه به رنگ فرش

یکی دیگر از مهم‌ترین فاکتورهایی که می‌تواند در تشخیص تفاوت‌های فرش ماشینی و دستباف مؤثر باشد، رنگ الیاف است. همان‌طور که گفته شد در فرش‌های دستباف از الیاف طبیعی با رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شود در حالی که در تولید فرش‌های ماشینی از رنگ‌های مصنوعی استفاده می‌شود. با توجه به آنکه رنگ‌های طبیعی به شیوه‌های سنتی تولید می‌شوند ممکن است در طول الیاف یکپارچگی لازم را نداشته باشند اما رنگ‌های مصنوعی می‌توانند کل الیاف را به صورت یکسان پوشش بدهند. برای آنکه از روی رنگ الیاف نوع فرش را تشخیص داد می‌توان فرش را تا کرد و اگر در زمان خم شدن فرش مشخص شد که رنگ تا عمق تار و پود فرش نفوذ کرده و در همه جای آن یکسان است نشان می‌دهد که فرش ماشینی است و اگر رنگ به صورت منطقه‌ای و سطحی الیاف را پوشش داده بود مشخص می‌شود که فرش دستباف است. برای تشخیص رنگ فرش نیز می‌توان از ترفندهای قالیشویی استفاده کرد. معمولاً رنگ‌های طبیعی در تماس با آب و مواد شوینده دچار تغییر شده و فرش رنگ پس می‌دهد اما رنگ‌های مصنوعی مقاومت بالایی در برابر آب و مواد شوینده دارند.

سایر نکات تشخیص فرش دستباف از ماشینی

در کنار تمامی نکاتی که برای تشخیص فرش‌های ماشینی و دستباف عنوان شد می‌توان به موارد و فاکتورهای دیگری نیز توجه داشت. از جمله نکاتی که می‌توانند در تشخیص فرش‌ها مؤثر باشند می‌توان به میزان ضخامت فرش، وزن فرش، نظم در شانه و تراکم فرش، قیمت و ارزش فرش و … اشاره کرد. فرش‌های ماشینی به دلیل آنکه در زمان کوتاه‌تری بافته می‌شوند و در بافت آن‌ها از مواد مصنوعی استفاده می‌شود از قیمت بسیار کمتری برخوردارند در حالی که فرش‌های دستباف قیمت‌های بسیار بالایی دارند.

همچنین میزان ضخامت فرش دستبافت به دلیل آنکه توسط بافنده‌ها بافته می‌شوند می‌تواند بیشتر از فرش‌های ماشینی باشد مگر آنکه فرش رفو شده باشد و میزان ضخامت آن کاهش پیدا کرده باشد. شانه و تراکم نیز از فاکتورهای در تشخیص فرش است و در فرش‌های ماشینی به راحتی می‌توان شانه و تراکم را شمارش کرده و مشخص نمود اما شمارش تراکم و شانه در فرش‌های دستباف به دلیل ناهماهنگی گره‌ها می‌تواند سخت باشد.

جمع‌بندی نهایی

فرش‌های ماشینی و فرش‌های دستباف امروزه می‌توانند شباهت بسیار زیادی داشته باشند و تشخیص آن‌ها از همدیگر نیاز به مهارت و تخصص بالایی دارند. از مهم‌ترین نکاتی که می‌توانند به تشخیص فرش دستباف از ماشینی کمک کنند می‌توان به مواردی همچون ریشه‌های فرش، سطح پشتی فرش و نوع گره‌ها، پود و لبه‌های فرش، نوع الیاف و نوع رنگ‌های فرش، طراحی و نقشه فرش، وضعیت ظاهری و اندازه فرش و … اشاره کرد.