فرش‌ها از نظر نحوه بافت به دو دسته اصلی فرش‌های ماشینی و فرش‌های دستباف تقسیم می‌شوند و برای بافت هر کدام از این فرش‌ها از مواد، الیاف و رنگ‌های مختلفی استفاده می‌شود. کیفیت هر کدام از این فرش‌ها توسط پارامترها و فاکتورهای مختلفی ارزیابی می‌شود که رایج‌ترین آن‌ها شامل شانه، تراکم، رج شمار، تعداد رنگ و … هستند. در حقیقت رجشمار مبنای اصلی شناخت شانه و تراکم فرش‌های دستباف است و می‌تواند بیانگر میزان ظرافت و زیبایی فرش باشد. در ادامه مطلب بررسی خواهد شد که منظور از رج‌شماری فرش چیست، فرش دستباف چند رج خوبه و همچنین رج‌شماری فرش‌های ماشینی و دستباف به چه شکل است.
رجشمار فرش چیست؟
همان‌طور که گفته شد فاکتورهای مختلفی برای ارزیابی میزان زیبایی فرش‌ها وجود دارند. برای بیان و ارزیابی ظرافت منسوجات دو بعدی که فقط دارای تار و پود هستند از تعداد تار یا پود در واحد طول (مثلاً تعداد تار در سانتیمتر) استفاده خواهد شد. از آنجایی که در فرش‌های دستباف از گره استفاده می‌شود به عنوان یک منسوج ۳ بعدی شناخته می‌شود. برای بیان ظرافت این فرش‌ها از رجشمار استفاده می‌شود. در حقیقت رجشمار شامل تعداد گره‌های بافته شده در عرض فرش و در یک طول معین است. با توجه به آنکه فرش‌های دستباف دارای قدمت و تاریخچه‌ای طولانی بوده و یک صنعت سنتی است، روش‌های مختلفی برای این معیار ظرافت وجود دارد که بسته به مناطق مختلف متغیر است.
بررسی رج‌شماری فرش‌های دستبافت
قبل از پاسخ به این سؤال که فرش دستباف چند رج خوبه لازم است که یک آشنای نسبی با تعداد رج‌های رایج در فرش‌های دستباف داشت. رج در اصل نشان دهنده میزان تراکم و ظرافت بافت فرش دستباف است و بسیاری از فرش‌ها حدوداً ۲۵ تا ۳۰ رج دارند. معمولاً رج‌های فرش در ۷ سانت از عرض فرش محاسبه می‌شود اما ممکن است در مناطق مختلف تعداد رج‌ها در ۶.۵ سانتیمتر محاسبه شود. تعداد رج‌ها در واحد طول می‌تواند تحت تأثیر میزان ظرافت نخ و الیاف مورد استفاده در بافت فرش باشد. هرچه تعداد رج‌های فرش بیشتر باشد می‌تواند از زیبایی و ظرافت بیشتری برخوردار باشد و در نهایت می‌تواند ارزش و قیمت بیشتری نیز داشته باشد. می‌توان گفت رج در فرش‌های دستباف مشابه تراکم در فرش‌های ماشینی بوده و بیانگر تراکم آن خواهد بود. به صورت کلی فرش‌های دستباف در رج‌شماری‌های ۱۰ تا ۸۰ بافته می‌شوند.
همان‌طور که گفته شد رج‌شماری فرش‌های دستباف در هر کدام از نقاط کشور متفاوت بوده و نمی‌توان گفت که فرش‌هایی با رج‌شماری ۵۰ که در کاشان، تبریز و یا شهرهای دیگر بافته می‌شوند دارای تعداد گره‌های مساوی هستند به همین دلیل صرف اینکه بدانیم فرش دستباف چند رج خوبه کافی نیست و کیفیت فرش دستباف می‌تواند تحت تاثیر فاکتورهای مختلف دیگری باشد. به عنوان نمونه در مقایسه فرش‌های کاشان و تبریز، تعداد گره‌های موجود در هر متر متفاوت بوده و تعداد گره‌های فرش کاشان ۷۶۹ و تعداد گره‌های فرش تبریز ۷۱۴ گره خواهد بود.
تفاوت رج‌شماری فرش دستباف با تراکم فرش ماشینی
فاکتور ظرافت در فرش‌های ماشین تعداد شانه و تراکم است و امروزه این فرش‌ها به صورت ۳۵۰ شانه، ۵۰۰ شانه، ۷۰۰ شانه، ۱۰۰۰ شانه و ۱۲۰۰ بافته می‌شوند. منظور از شانه در این فرش‌ها، شانه ماشین بافندگی است و اعداد بیان شده برای آن نشان دهنده تعداد دندانه در یک متر است. با توجه به آنکه از هر دندانه شانه ماشین بافندگی دو نخ تار عبور می‌کند، به ازای هر شانه ماشین بافندگی، یک گره در فرش ماشینی بافته خواهد شد و به این ترتیب زمانی که عنوان می‌شود فرش ۱۲۰۰ شانه به معنی وجود ۱۲۰۰ گره در هر متر از عرض فرش است که معادل فرش‌های دستباف ۸۰ رج خواهد بود و ۵۰۰ شانه بودن فرش به معنی وجود ۵۰۰ گره در یک متر عرض فرش است و می‌توان تراکم آن را معادل فرش دستباف ۳۲ رج دانست. هرچند که امروزه فرش‌های دستباف به صورت معمول در ۲۰ تا ۳۵ رج بافته می‌شوند اما بهترین، ظریف‌ترین و باکیفیت‌ترین فرش‌های دستباف در رج‌شماری‌های ۶۰ تا ۸۰ بافته خواهند شد.
اصطلاحات رایج رجشمار در فرش‌های دستباف
افرادی که به دنبال پاسخ سؤال فرش دستباف چند رج خوبه هستند با آگاهی از اصطلاحات رایج در رج‌شماری فرش‌های ایرانی می‌توانند ساده‌تر و مطمئن‌تر به جواب سوال خود برسند. در حقیقت فرش‌های دستباف می‌توانند از اجزای مختلفی همچون تار (نخ‌های کشیده شده در راستای طول فرش و سازنده ریشه‌های فرش)، پود (نخ‌های کشیده شده در راستای عرضی فرش)، لبه فرش (حاصل درهم پیچیدن چند تار درون کلاف خامه)، گره فرش (ترکیبی از نخ‌های ابریشمی و پشمی بر روی تارهای فرش) و چله (تار و پود فرش که اغلب از جنس پنبه هستند) تشکیل شوند اما در صنعت فرش دستباف اصطلاحات متداولی وجود دارند که آشنایی با آن‌ها می‌تواند به شناخت بهتر افراد از کیفیت فرش‌ها کمک کند. از مهم‌ترین اصطلاحات این حوزه می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:
خونه
خونه یکی از اصطلاحات رایج و متداول در صنعت فرش دستباف است. در حقیقت هر خونه شامل تعداد ۱۰ گره خواهد بود. تعداد خونه نیز بر مبنای نصف عرض فرش محاسبه می‌گردد. به عنوان نمونه یک فرش دستباف ۶ متری دارای ۴۶ خانه است و در یک متر از عرض این فرش ۴۶۰ گره وجود خواهد داشت و در نهایت این فرش یک فرش ۳۰ رج می‌باشد. اصطلاح خونه بیشتر در کاشان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تون
اصطلاح تون یکی از اصطلاحات رایج در استان یزد است که در حقیقت بیانگر تعداد نخ‌های تار است که در نصف عرض قالی استفاده می‌شود. هر دو عدد تون معادل یک گره است و بر همین اساس در یک فرش ۶ متری دستباف می‌توان شاهد ۸۴۰ تون متشکل از ۴۲۰ گره در عرض یک متر بود. چنین فرشی دارای تعداد رجشمار ۲۸ خواهد بود.
جفت
جفت یکی از اصطلاحات رایج در استان کرمان است و نشان دهنده تعداد گره‌های موجود در ۱۴ سانتیمتر از عرض فرش می‌باشد. به عنوان نمونه فرش ۱۰۰ جفت متشکل از ۱۰۰ گره در ۱۴ سانتیمتر خواهد بود که در نتیجه فرش فوق دارای ۲۸ رج است.
تراکم گره
اندازه فرش‌ها می‌تواند ارتباط مستقیمی با رجشمار آن‌ها داشته باشد به همین دلیل هرچقدر تعداد رجشمار فرش افزایش پیدا کند، ظرافت و زیبایی فرش بیشتر خواهد شد. در حقیقت تراکم مهم‌ترین فاکتور تعیین کننده ظرافت و زیبایی فرش در بسیاری از کشورها است و شامل تعداد گره‌های موجود دریک واحد معین از عرض فرش است.
شش لا و نه لا
شش لا و نه لا از جمله اصطلاحات صنعت فرش دستباف است که بیشتر در شهر نایین استفاده می‌شود و نشان دهنده تعداد لای نخ که در تار فرش مورد استفاده قرار گرفته می‌باشد. هرچقدر تعداد لای نخ کمتر باشد می‌تواند باعث ظرافت بیشتر فرش شود به عنوان نمونه فرش با نخ ۶ لا دارای رجشمار ۶۰ بوده و فرش با نخ ۹ لا دارای رجشمار ۵۰ است.
صدتایی
از جمله اصطلاحاتی که بیشتر در استان اصفهان رایج است اصطلاح صدتایی است که بر اساس آن تعداد صدتایی گره در کل عرض فرش مشخص خواهد شد. گاهی نیز به تعداد گره‌ها در کل عرض فرش خفت گفته می‌شود. به عنوان نمونه هنگامی‌که برای فرش ۶ متری می‌گویند ۲۰ تا صدتایی یعنی ۲۰۰۰ خفت که در نتیجه عرض ۲ متری فرش متشکل از تعداد دو هزار گره است. با آگاهی و شناخت کافی از اصطلاحات گفته شده افراد به خوبی می‌تواند متوجه شوند که فرش دستباف چند رج خوبه و چه کیفیتی دارد.
نحوه رج‌شماری و اندازه‌گیری تراکم با خفت
همان‌گونه که در فرش‌های ماشینی برای محاسبه تراکم آن باید تعداد گره‌ها در ۱ سانتیمتر از عرض فرش را شمارش کرد، برای رج‌شماری فرش‌های دستباف نیز باید تعداد گره‌ها را در ۷ سانتی از متر از عرض فرش شمارش کرد. زمانی که تعداد گره‌های فرش در ۷ سانتی مشخص شده از ۸۵ بیشتر باشد نشان می‌دهد که فرش از کیفیت و مرغوبیت بالایی برخوردار است و چنانچه تعداد گره‌ها کمتر از ۴۹ باشد به منزله کیفیت پایین آن است.
برای محاسبه تراکم با خفت نیز باید تعداد گره‌های موجود در ۶.۵ سانتیمتر از عرض فرش را شمارش کرد و اگر تعداد گره‌ها از ۷۵ بیشتر باشد نشان دهنده کیفیت بالای فرش است در حالی که کمتر بودن تعداد گره‌ها از ۳۵ به منزل کیفیت پایین آن خواهد بود. برای رجشمار و اندازه‌گیری تراکم فرش دستباف لازم است که به نوع گره‌ها نیز توجه داشت چرا که در صنعت فرش دستباف از انواع مختلفی از گره‌ها استفاده می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر هستند:
- گره نامتقارن که با نام گره سنه یا گره فارسی نیز شناخته می‌شود و استفاده از آن باعث می‌شود که جزئیات نقشه و ظرافت و تراکم آن بیشتر نمایان شود. این نوع گره در ایران، چین، مصر، ترکیه و هند بسیار استفاده می‌شود
- گره متقارن یا گره ترکی که از استحکام بالایی برخوردار است و معمولاً در فرش‌هایی با ضخامت بالا استفاده می‌شود. این گره در کشورهای ترکیه، ایران، قفقاز و … استفاده می‌شود
- گره تبتی که یکی از گره‌های متفاوت و منحصر به فرد است و از سایر گره‌ها متمایز است.
- گره جفتی که به جای ۲ تار، ۴ تار از فرش را درگیر می‌کند و در کنار افزایش سرعت بافت فرش می‌تواند به کاهش کیفیت آن منجر شود. این گره معمولاً در ایران و شهرهای خراسان استفاده می‌شود.
فرش دستباف چند رج خوبه
همان‌طور که گفته شد رج‌شماری در فرش‌های دستباف همانند تراکم در فرش‌های ماشینی بوده و نشان دهنده میزان ظرافت و زیبایی فرش و همچنین نمایش جزئیات نقشه است. طبیعتاً هرچقدر تعداد رج‌شماری فرش بالاتر باشد نشان دهنده کیفیت و تراکم بالاتر آن است و از ارزش و قیمت بالاتر نیز برخوردار خواهد بود. تعداد رج‌شماری فرش‌های دستباف می‌تواند تحت تأثیر فاکتورهایی همچون نوع تار و پود فرش، نوع چله‌کشی، الیاف به کار رفته در بافت فرش، کیفیت کار بافنده و … باشد اما به صورت کلی فرش‌هایی با رج‌شماری ۲۰ تا ۳۵ می‌توانند کیفیت بالایی داشته باشند هر چند که رجشمار فرش‌های گران‌قیمت و باکیفیت بیشتر از ۶۰ در نظر گرفته می‌شود. تعداد رج‌شماری فرش می‌تواند در کیفیت فرش، قیمت فرش، نحوه شستشو و قالیشویی، ماندگاری و دوام و سایر ویژگی‌های آن تأثیر مستقیم داشته باشد.
جمع‌بندی نهایی
مهم‌ترین فاکتور تعیین کننده کیفیت و ظرافت فرش‌های دستباف میزان رج‌شماری است که نشان دهنده تعداد گره‌های بافته شده در عرض فرش و در یک طول معین است. به صورت کلی فرش‌های دستباف در رج‌شماری‌های متعددی بافته می‌شوند اما فرش‌هایی که از دارای رج‌شماری ۲۵ تا ۳۵ هستند می‌توانند فرش‌های خوبی باشند هرچند که فرش‌هایی با رج‌شماری‌های بیشتر از ۶۰ می‌توانند کیفیت بسیار بالاتری داشته و از ارزش بیشتری برخوردار باشند.
