فرش‌های دستباف کالایی ارزشمند هستند؛ که علاوه بر ارزش مادی، از نظر معنوی نیز به عنوان یک اثر هنری شناخته می‌شوند. به همین دلیل نیز نگهداری و مراقبت از فرش‌های دستباف امری مهم محسوب می‌شود. بنابراین در اغلب موسسات قالیشویی معتبر، علاوه بر خدمات شستشوی فرش، خدمات متنوعی در زمینه تعمیر و ترمیم فرش نیز خواهید یافت. یکی از این خدمات ترمیم ریشه فرش دستباف است. این ترمیم شامل افزودن ریشه‌های جدید، افزایش استحکام ریشه‌های قدیمی و سفید کردن ریشه فرش است.
در این نوشته می‌خواهیم روش ترمیم ریشه فرش دستباف را با جزئیات کافی به شما معرفی کنیم. البته انجام این کار نیازمند مهارت و تخصص است؛ و توصیه نمی‌کنیم که در خانه و بدون مهارت قبلی، برای ترمیم ریشه‌های فرش خود دست به کار شوید. با این وجود آشنایی با روش انجام کار و نتیجه نهایی حاصل از آن، می‌تواند در تصمیم‌گیری شما برای سپردن فرش خود به قالیشویی موثر باشد.
ریشه فرش چیست؟
برای ترمیم ریشه فرش، ابتدا باید با آن آشنا شوید. ریشه فرش دنباله تارهای فرش است؛ که پس از بریدن قالی بر روی دار، از دو طرف فرش به شکل ریش‌ریش بیرون می‌ماند. ریشه‌های فرش می‌توانند بنابر سلیقه بافنده، بلند یا کوتاه باشند. با این وجود نباید از حد مشخصی کوتاه‌تر شوند. همچنین ریشه‌های فرش به شکل‌های مختلف بافته شده و گره می‌خورد. معمول‌ترین و بهترین کاری که اغلب بافنده‌ها انجام می‌دهند؛ انجام چند رج گلیم‌بافی در ابتدا و انتهای فرش است. این کار کمک می‌کند تا فرش مدنظر از استحکام بیشتری برخوردار شده و کمتر دچار مشکل شود. همچنین فارغ از بودن یا نبودن گلیم‌بافی، ریشه فرش دستباف را به روش‌های مختلف گره می‌زنند. در این میان روش ساده، توری، گره‌دار و حلقه‌ای از محبوب‌ترین روش‌ها هستند.
در اغلب موارد ریشه‌های فرش به رنگ کرم و سفید هستند. با این حال دیدن ریشه‌های رنگی نیز در فرش‌ها نادر نیست. وجود ریشه فرش از این نظر مهم است که موجب حفظ فرم و شکل صحیح بافت فرش شده و در واقع اولین و مهم‌ترین بخش فرش در زمینه حفظ استحکام و سلامت آن است. به همین دلیل نیز مراقبت از ریشه فرش و ترمیم به موقع آن، به‌طور مستقیم بر روی عمر و دوام فرش شما اثر می‌گذارد.
چه زمانی باید ریشه فرش را ترمیم کرد؟
معمولا آسیب دیدن تدریجی فرش‌های دستباف، با آسیب دیدن ریشه‌های آن آغاز می‌شود. در نتیجه فارغ از آسیب‌های ناگهانی و موارد مشابه، مهم‌ترین وظیفه شما برای حفظ و نگهداری یک فرش دستباف، توجه به سلامت ریشه‌های آن است. البته روش نگهداری فرش دستباف شامل موارد دیگری نیز می‌شود. به هر حال اگر ریشه‌های فرش شما از جای خود حرکت کرده و به اصطلاح شل شده‌اند؛ و یا اگر ریشه‌های فرش‌تان بر اثر عوامل محیطی گوناگون، دچار پوسیدگی شده و حالتی کرکی گفته و یا نازک‌تر شده‌اند؛ بهتر است پیش از آنکه این مشکلات به بخش اصلی فرش نفوذ کرده و موجب به‌هم ریختن فرم فرش شود؛ ترمیم ریشه فرش دستباف خود را آغاز کنید.
نکته دیگر در این زمینه آنکه در بسیاری از مواقع تریم ریشه فرش برای جلوگیری از وقوع این موارد است. بنابراین اگر احساس می‌کنید ریشه فرش شما در آستانه آسیب دیدن است و گره‌های آن مناسب نیست؛ بهتر است به فکر بهبود آن باشید.
در نهایت گاهی نیز تریم ریشه فرش دستباف به دلیل تیرگی بیش از حد آن است. در واقع گاهی اوقات و به دلیل آلودگی‌های محیطی، ریشه فرش شما دیگر توانایی تمیز شدن کامل را ندارد. گاهی نیز بنابر تغییر ظاهر فرش و دکوراسیون خانه، ممکن است تمایل به تغییر رنگ ریشه فرش داشته باشید. در این حالت نیز اگر سفید کردن ریشه فرش در منزل و قالیشویی پاسخ‌گوی نیازتان نبوده و نتیجه مثبتی به همراه نداشته باشد؛ تنها راه منطقی، ترمیم ریشه فرش دستباف است.
روش ترمیم ریشه فرش دستباف
بر اساس میزان آسیب‌دیدیگی ریشه فرش، روش و میزان ترمیم نیز متفاوت است. به‌طور کلی اگر بخشی از ریشه فرش دچار آسیب شده باشد؛ راه‌کار معقول این است که با استفاده از نخی از جنس و رنگ مشابهِ ریشه قبلی، تنها همان بخش از ریشه ترمیم شود. اما در صورتی که بخش بزرگی از ریشه فرش یا همه آن دچار آسیب شده باشد؛ بهترین کار بافت مجدد ریشه است. در این شرایط می‌توان رنگ و جنس ریشه انتخابی را نیز تغییر داد.
ترمیم ریشه فرش که ریشه زنی نیز نامیده می‌شود؛ معمولا به دو روش بطلمه و مغزی انجام می‌شود. این روش‌ها اگرچه در جزئیات با هم تفاوت‌هایی دارند؛ اما در کلیات از اصول یک‌سانی بهره می‌برند. بر این اساس معمولا فرش بر روی یک سطح شیب‌دار پهن می‌شود. روی این سطح شیب‌دار و به موازات ریشه فرش، میخ‌هایی با فاصله چند سانتی‌متری نصب شده است. ریشه‌های دوخته شده جدید، پس از دوخت به دور میخ اول پیچیده شده و به سمت فرش بازمی‌گردند. این فرآیند تا انتهای ریشه‌های فرش ادامه پیدا می‌کند. از سوی مقابل نیز نخ چله در داخل رج‌های ابتدایی فرش دوخته می‌شود. روش دوخت این نخ در رج‌های فرش، مدل ریشه دوزی را مشخص می‌کند.
برای ریشه دوزی، معمولا نخ چله باید از نخ اصلی قالی نازک‌تر باشد. این کار به این دلیل است که این نخ باید وارد بافت قالی شود. بنابراین اگر ضخیم‌تر از نخ اصلی قالی باشد؛ موجب باد کردن فرش می‌شود. از سویی انتخاب نخ چله نازک‌تر کمک می‌کند که آثار ریشه دوزی دیده نشود.
نکته نهایی اینکه روش بطلمه بیشتر مناسب فرش‌هایی با بافت ریز و رج‌شمار بالا است. همچنین در قالی‌هایی که بافت سفتی داشته و سوزن به‌راحتی وارد آن نمی‌شود نیز روش بطلمه بهتر جواب می‌دهد.
پس از انتخاب نخ چله، انتخاب سوزن نیز مهم است. به‌صورت تجربی مرمت‌گران قالی، سوزنی که با فشار مناسب و بدون سختی وارد قالی شود را انتخاب می‌کنند. اما برای افراد کم‌تجربه‌تر، انتخاب شماره سوزن مناسب بر اساس ضخامت نخ و امکان ورود نخ به سوزن انجام می‌شود.
در نهایت نخی به نام نخ بطلمه نیز برای ریشه دوزی نیاز است. این نخ کمک می‌کند تا نخ چله و تارهای قالی به‌خوبی بهم متصل شده و در جای خود محکم شوند. معمولا برای نخ بطلمه از نخ چله کاشان سه لا استفاده می‌کند. هرچند از مدل‌های دو لا و تک لا نیز بر اساس رج‌شمارهای مختلف قالی مدنظر می‌توان استفاده کرد.
مزایای ترمیم ریشه فرش دستباف
طبیعتا افزایش عمر فرش با نگهداری از ریشه فرش ممکن می‌شود؛ و ریشه دوزی یا ترمیم ریشه فرش دستباف یکی از مهم‌ترین کارهایی است که برای فرش خود می‌توانید انجام دهید. به‌خصوص اگر فرش شما در بخش ریشه در معرض آسیب بوده است؛ بهتر است پیش از گسترش این آسیب به سایر بخش‌های آن، کار ترمیم آن را به یک قالیشویی معتبر بسپارید.
علاوه بر این تعمیر ریشه فرش کمک می‌کند تا حالت و فرم طبیعی فرش شما حفظ شود. نکته دیگر اینکه آسیب دیدن ریشه فرش و در پی آن باقی بخش‌های فرش به‌راحتی می‌تواند موجب کاهش شدید ارزش مادی فرش شما شود. بنابراین تعمیر ریشه فرش به‌نوعی نگهداری از سرمایه مادی شما نیز خواهد بود.
